در بخش نخست مقاله که روز پیش منتشر شد، نویسنده در طرح این بحث کوشید که «آیا جامعه اطلاعاتى یک پدیده کاملاً جدید است که مناسبات قبلى قدرت، اقتصاد، فرهنگ، روابط بین الملل و ... را تغییر خواهد داد یا این که با وجود همه وسعت و اهمیت باز در چارچوب کلى نظام قدرت و اقتصاد جهانى عمل خواهد کرد؟» نظریه پردازان در پاسخ به این پرسش به دو دسته خوش بین و بدبین به جامعه اطلاعاتى تقسیم مى شوند که دیدگاه هاى بدبینانه از زمان طرح ایده «بزرگراه اطلاعاتى» توسط «ال گور» اهمیت بیشترى پیدا کردند. نویسنده در بخش نخست به طرح «چرایى» این امر پرداخت.

پیوند جامعه اطلاعاتى و بزرگراه هاى اطلاعاتى؛ طلیعه نگرش هاى بدبینانه
دیرى نپایید که با مطرح شدن ایده حرکت به سوى بزرگراه هاى اطلاعاتى از سوى ال گور معاون وقت رئیس جمهورى آمریکا یک حرکت همه جانبه با هدف تحقق لوازم این بزرگراه ها که «خصوصى سازى» و «مقررات زدایى» در عرصه ارتباطات و اطلاعات بودند، آغاز شد. قبلاً نیز از اوایل دهه 1980 با روى کار آمدن حکومت هاى محافظه کار «مارگارت تاچر» و «رونالد ریگان» در انگلستان و ایالات متحده فضاى سیاسى اقتصادى اروپاى غربى تغییر کرده بود و کشورهاى عضو «اتحادیه اروپایى» نیز به پیروى از سیاست هاى جدى آزادگرایى اقتصادى رهبران این دو کشور بزرگ به بازنگرى در سیاست اقتصادى مشترک خود و بازاندیشى در دیدگاه هاى مربوط به جامعه نوین پرداخته بودند؛ به گونه اى که با هوادارى آنها از استوار ساختن ارتباطات دور بر مقتضیات پیشبرد مالکیت خصوصى و بازار آزاد، دیدگاه هاى مبتنى بر نظریات «دانیل بل» و همفکرانش درباره جامعه اطلاعاتى جاى خود را به دیدگاه هاى جدید منطبق با آزادى اقتصادى داد. (معتمدنژاد، ،1384 ص 10 و 11) براى مطالعه بیشتر نگاه کنید به (ماتلار، 1385) و (شکرخواه، 1375).

بدین ترتیب، «جامعه اطلاعاتى» با وجود نام آن مقاصد خاص اقتصادى را دنبال مى کند، با فرآیند جهانى سازى نظام نو آزادى گرایى کنونى، ارتباط بسیار نزدیک دارد و از حیطه کنترل تولید بوسیله مالکیت عمومى و نظام دهى [حتى] ناتوان آن براى تأمین اهداف عمومى خارجى شده است. (معتمدنژاد، ،1384 ص 16)
مجموعه این شواهد خیزش دوباره «امپریالیسم فرهنگى» را تداعى مى کند و عده اى از نظریه پردازان جامعه اطلاعاتى را بر آن مى دارد که از موضعى بدبینانه بدان بنگرند، چه این که تکنولوژى هاى نوین وجامعه اطلاعاتى نیز در ساختارهاى اقتصادى سیاسى سابق عمل مى کنند و نمى توان توقع زیادى از آنها جهت تحولات اجتماعى و ساختارى در جهان داشت.
جامعه اطلاعاتى؛ مرور برخى دیدگاه هاى بدبینانه
بنابر مقدمات فوق در ادامه فقط با تمرکز بر دیدگاه هاى انتقادى، اهم نظرات برخى از اندیشمندان منتقد را مرور مى کنیم. نکات برجسته نظریه انتقادى آرمان ماتلار و سز هاملینگ: (معتمدنژاد، ،1384 با اندکى تصرف و تلخیص)
آرمان ماتلار
ـ از دهه 1970 مفهوم «اطلاعات» به معناى «آگاهى و خبر» به مفهومى داراى همه نوع کاربرد و همه نوع پاسخ و به عبارت دیگر، «به جعبه سیاه رمزگشا» تبدیل شده است که در نهایت معادل «داده آمارى» تلقى شد و این یعنى قطع ارتباط با فرهنگ که در ساخت و مفهوم جامعه اطلاعاتى انحراف ایجاد مى کند و نتیجه اولیه آن یک نگاه ابزارگرایانه صرف بدان است.
ـ محور بزرگراه هاى اطلاعاتى «خصوصى سازى» است. بر این مبنا تجربه هاى تاریخى نشان مى دهند که در جریان ایجاد یک بازار بزرگ با ابعاد جهانى، شکل بندى هاى اجتماعى ناشى از آن، همیشه شکاف هاى اقتصادى، اجتماعى و فرهنگى موجود در خط شاخص توسعه را عمیق تر کرده اند و در این زمینه نسل تکنیک شبکه شبکه ها، استثنایى بر قاعده کلى پدید نمى آورد.
فناورى هاى نوین و اینترنت متولد نشده اند. آنها ریشه هاى تاریخى، فرهنگى و اجتماعى خودشان را دارند؛ لذا اقدام آنها بر ضد جهانى سازى را نباید به نفع جامعه اطلاعاتى مصادره به مطلوب کرد.
ـ یک روى تأکید بیش از حد بعد «معرفتى» [اطلاعاتى] قدرت چنانکه مورد تأکید «ناى» در مفهوم «قدرت نرم» نیز هست و به تبع در جامعه شبکه اى و اطلاعاتى اهمیتى مضاف مى یابد، همان مفهوم «امپریالیسم فرهنگى» شیلر است و این نه تنها حسن یک جامعه ـ بخوانید اطلاعاتى ـ نیست بلکه باز تولید همان ساز و کارهاى سلطه گرایانه و فزون خواهانه گذشته در قالب شبکه هاى مبتنى بر فناورى هاى نوین است.
سز هاملینگ
ـ براى جامعه اطلاعاتى تعریف قابل قبولى وجود ندارد و معنایى که معمولاً براى این مفهوم عرضه مى شود، بطور جدى با چالش روبرو شده است (عدم هماهنگى میان مفهوم مذکور و واقعیت هاى اجتماعى، ارجح بودن «جوامع اطلاعاتى» به «جامعه اطلاعاتى»).
ـ تأکید مى شود که حرکت به سوى «جامعه ارتباطى» به جاى «جامعه اطلاعاتى» براى حل مشکلات خطیر جهانى به وجود آید: ما باید هنر گفت وگوى اجتماعى را یاد بگیریم.
ـ برخلاف کلیشه هاى پذیرفته شده در توصیف مزایاى جامعه اطلاعاتى، اطلاعات بیشتر لزوماً از اطلاعات کمتر بهتر نیست؛ اطلاعات بیشتر حتماً شناخت و تفاهم بیشترى پدید نمى آورد؛ جریان باز اطلاعات به شکل قهرى به پیشگیرى از منازعات کمک نمى کند و اطلاعات بیشتر به معناى قدرت بیشتر نیست.
ـ پژوهش هاى علوم اجتماعى به ما آموخته اند که فرآیند هاى اطلاعات، با شیوه تک خطى الگوهاى ساده «انگیزش ـ پاسخ» که میان درون داده هاى اطلاعاتى و برون داده هاى رفتارى روابط على ـ معلولى تک خطى قائلند، پدید نمى آید.
نتیجه گیرى؛ نگرش محتاطانه به جامعه اطلاعاتى با تأکید بر پرسش هاى بنیادین
براساس دیدگاه هاى انتقادى فوق بسیارى از دست اندرکاران ارتباطات و اطلاعات در کشورهاى جهان سوم (بویژه ایران) این بار با نگاهى احتیاط آمیز به «جامعه اطلاعاتى» مى نگرند. آنها از افتادن مجدد به دام نظریه هاى رسانه محور مبتنى بر الگوى خطى و انتقالى ارتباط نگرانند و به سیاستگذارى هاى بومى و متناسب با شرایط اجتماعى، اقتصادى، فرهنگى و حتى سیاسى کشورها دعوت مى کنند. دکتر على محمدى با مرور سابقه حکومت پهلوى در مدرنیزاسیون مى گوید: «ایران یک نمونه منحصر به فرد از کشورهاى جهان سوم است که از مدل توسعه و ارتباطات براى شتاب دادن به پروسه مدرنیزاسیون بهره گرفت و این مدل منجر به شکست شد. ارتباطات مى تواند به مردم جهت یافتن معیارهاى جدید و هماهنگ در یک مرحله از گذار کمک کند اما در ایران، تأثیر کاملاً معکوسى داشت» (محمدى، ،1384 ص 17). على القاعده اگر مفهوم جامعه اطلاعاتى را از جنبه ارتباطى و بویژه مفهوم محلى و جماعتى آن (Community) در نظر بگیریم، سیاست سازان و تصمیم گیران در زمینه برنامه هاى ملى ابتدا باید دوران گذار جوامع رودررو نظیر محیط هاى خانواده، مدرسه و همسایگى را تبیین کرده، براساس آنها برنامه ریزى کنند، چرا که در همین محیط هاست که ارزش هاى مشترک و تعهدات متقابل در جامعه توسط افراد فراگرفته مى شود (مولانا، ،1379 ص 10). در حقیقت جان کلام این دسته از اندیشمندان این است که: «من نمى خواهم لزوماً انتقاد کنم، بلکه مى خواهم بگویم که ما در حوزه ملى احتیاج داریم مفاهیم و سیاست ها را قبل از تجهیزات بومى سازى کنیم و مسائل خودمان را حل کنیم، نه این که مسائل دیگران را در اینجا تجربه کنیم (آشنا، ،1383 ص 7).
براى رسیدن به یک سیاستگذارى ملى و همگرایى ارتباطى و اطلاعاتى تأمل در باره این سؤالات ضرورى است: (فرقانى، ،1384 ص 21 و 22)
ـ آیا الگوى جامعه اطلاعاتى همچون الگوى لرنر، داعیه اعتبار جهانى ندارد؟ و آیا به محو و کم رنگ شدن تفاوت ها، هویت ها و اصالت هاى محلى و منطقه اى کمک نمى کند؟
ـ شکل گیرى جامعه اطلاعاتى آیا به معناى بسترسازى عملى جهانى سازى نیست؟ و آیا جهانى سازى به معناى فراگیر ساختن ایدئولوژى سرمایه دارى و الگوى غربى توسعه نیست؟
ـ آیا جهانى سازى عملاً تنوع فرهنگى را تهدید نمى کند؟
ـ آیا سکاندار اصلى کشتى جامعه اطلاعاتى و جهانى سازى، غرب و در رأس آن آمریکا نیست؟
ـ تولید ساختار و محتواى اصلى در جامعه اطلاعاتى در دست چه کسانى است؟ بیشترین سهم تولید، و مصرف اطلاعات متعلق به چه کشورهایى است و تکنولوژى ها را چه کسانى صادر مى کنند؟
ـ درجامعه اطلاعاتى آیا فاصله میان فقیر و غنى کاهش یافته یا عملاً این شکاف عمیق تر شده است؟ و همینطور (مولانا، 1380): «اینگونه زیرساخت ها توسط چه کسانى و براى چه اهدافى و در چه شرایطى و زیرنظر و کنترل چه کسانى ساخته مى شوند؟ مالک این بزرگراه ها چه کسانى هستند و خواهند بود؟ دولت ها و شرکت هاى چندملیتى؟ چه کسانى از این بزرگراه ها استفاده خواهند کرد و براى چه اهدافى؟ چه کشورهایى و چه گروه هایى از این بزرگراه ها سود خواهند برد؟ قوانین عبور و مرور این بزرگراه هاى ملى و جهانى و منطقه اى را چه کسانى تعیین خواهد کرد؟ مدیریت و انتظامات این بزرگراه ها را چه سازمان هایى در دست خواهند داشت؟ دروازه بان و پلیس این راه ها چه کسانى خواهند بود؟!!